Hiện nay, khả năng giao tiếp bằng tiếng Việt và chất
lượng giáo dục ở vùng dân tộc
thiểu số ở Quảng Bình đã có nhiều tiến bộ, song vẫn còn chưa đáp ứng yêu
cầu của cuộc sống phát triển. Tình trạng đồng bào dân tộc thiểu số tiếp
cận tiếng Việt còn gặp nhiều khó khăn, hiện tượng thoát mù chữ nhưng
còn mù nghĩa, tái mù chữ... vẫn còn xảy ra trong một bộ phận đồng
bào, cũng như học sinh phổ thông dân tộc thiểu số trong khu vực, gây
khó khăn trong việc học tập, tuyên truyền chủ trương chính sách của Đảng và Nhà
nước cũng như sự phát triển của cộng đồng.
Ruchung tôi đã nhìn nhận các nội dung này bằng
một chuyên luận dài hơi :" Những vấn đề song ngữ vùng dân tộc thiểu số tỉnh
Quảng Bình" dưới góc độ xã hội học – ngôn ngữ.
Ruchung tôi lược trích và tổng thuật một phần
chuyên luận này bằng 9 kỳ (9 entry) cho những ai quan tâm.
Kỳ 2: CỨ LIỆU SONG NGỮ VÙNG DÂN TỘC BRU-VÂN KIỀU VÀ
DÂN TỘC CHỨT
Một tiết học ở bản Ra Mai
Các dân tộc thiểu số ở tỉnh Quảng Bình gồm: Dân tộc Bru-Vân Kiều, dân
tộc Chứt, là hai dân tộc thiểu số chính có số dân đông nhất; ngoài ra còn có
các dân tộc thiểu số khác: Mường, Thổ, Tày, Nùng, Pa cô, Ca rai, nhưng số dân
rất ít. Dân cư vùng dân tộc thiểu số Quảng Bình phân bố phần lớn là ở vùng núi
cao, hiểm trở, có độ cao trung bình từ 1.000 đến 1500m.
Dân tộc Bru - Vân kiều ở Quảng Bình thuộc nhóm ngôn ngữ Môn -Khmer gồm 4
tộc người: Vân kiều, Khùa, Ma coong, Trì. Dân số của dân tộc Bru - Vân kiều có hơn
14.000 người. Địa bàn cư trú thuộc các xã vùng cao của huyện Lệ Thuỷ, Quảng
Ninh, Bố Trạch và Minh Hoá.
Ngôn ngữ Bru-Vân Kiều mà đồng bào
bản ngữ đang sử dụng, theo các nhà ngôn ngữ học(1) thuộc nhóm Katu, nhánh các ngôn ngữ Mon-Khơ me (Tiếng Bru-Vân Kiều, Cơ Tu, Tà Ôi) hệ
ngữ Nam Á(2). Các nhà ngôn ngữ
học xác định có thể coi tiếng Bru-Vân Kiều là ngôn ngữ có nhiều phương ngữ: Vân Kiều (Quảng Ninh, Lệ Thuỷ), Khùa, Trì
(Minh Hoá), Ma Coong (Bố Trạch), tuy nhiên sự khác nhau giữ các phương ngữ này
là không đáng kể, chỉ thể hiện ở một số từ vựng ít ỏi và ở cách phát âm ở một
số từ ít ỏi khác, nhưng đó lại là sự khác nhau theo các quy luật tương ứng,
chặt chẽ, không khó để kiểm soát. Như vậy, về cơ bản tiếng nói của các nhóm
phương ngữ Bru-Vân Kiều là thống nhất, người nói các phương ngữ này ở các miền
địa lý khác nhau đều hiểu nhau một cách dễ dàng. Theo đó, các cơ hội tiếp cận
tiếng Việt của các tộc người thuộc dân tộc Bru-Vân Kiều và phát triển song ngữ
Bru-Vân Kiều/Việt là ngang nhau và bình đẳng.
Tiếng Bru-Vân Kiều không có chữ viết
cổ. Trước đây, người Mỹ đã có một phương án Latinh tiếng Bru (nhóm Vân Kiều) và
cũng đã có một phương án khác do cán bộ mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam
làm. Năm 1986, Uỷ ban nhân dân tỉnh Bình Trị Thiên đã cho lưu hành bộ chữ Vân
Kiều La tinh hoá do Viện ngôn ngữ học thực hiện và đã biên
soạn sách “Sách học tiếng Bru-Vân Kiều”.
Dân tộc Chứt ở Quảng Bình thuộc nhóm ngôn ngữ Việt-Mường gồm 5 tộc
người: Sách, Mày, Rục, A rem, Mã Liềng. Dân số của dân tộc Chứt có khoảng gần 5.400 người. Địa bàn cư trú
thuộc một số xã miền núi, vùng cao của các huyện Bố Trạch, Tuyên Hoá, Minh Hoá.
Ngôn ngữ Chứt mà đồng bào bản ngữ đang sử dụng, theo các
nhà ngôn ngữ học(3) thuộc nhóm
Việt-Mường, nhánh các ngôn ngữ Môn-Khơ me (Tiếng
Việt, Mường, Thổ Chứt), hệ ngữ Nam Á(4). Trong danh
mục thành phần các dân tộc công bố năm 1979, tiếng Chứt của dân tộc Chứt bao
gồm những nhóm ngôn ngữ địa phương khác nhau: Mày, Rục, Sách, Mã Liềng và Arem.
Cả năm nhóm này được coi là thành viên địa phương của tiếng Chứt. Tuy nhiên,
gần đây, các tác giả M.Ferlus, Nguyễn Văn Lợi, Trần Trí Dõi(5) đã nghiên
cứu và chứng minh rằng trong thực tế năm nhóm địa phương mà trước đây được coi
là những bộ phận của tiếng Chứt ấy có thể là những ngôn ngữ khác biệt nhau, tức
là chúng có thể là những ngôn ngữ riêng lẻ chứ không phải là các phương ngữ của
một ngôn ngữ. Cái gọi là tiếng Chứt chỉ có thể bao gồm các nhóm Mày, Rục, Sách.
Hai nhóm còn lại, tiếng Arem và tiếng Mã Liềng là những ngôn ngữ riêng lẻ có bà
con họ hàng với tiếng Chứt ấy. Theo đó, các tác giả đề nghị: nên xem cộng đồng
được gộp vào dân tộc Chứt nói trên bao gồm ba ngôn ngữ riêng lẻ là:
a. Tiếng Chứt chỉ gồm các nhóm: Sách,
Mày và Rục.
b. Tiếng Arem là nhóm Arem riêng ở Bố
Trạch, Quảng Bình.
c. Tiếng Mã Liềng bao gồm các nhóm Mã
Liềng ở Quảng Bình và Hà Tĩnh.
Tuy nhiên, dù tiếng Chứt là một ngôn
ngữ thống nhất hay là tổ hợp của một số ngôn ngữ độc lập cũng không thể tạo nên sự bất bình đẳng trong
việc tiếp cận tiếng Việt và phát triển song ngữ Chứt / Việt của cộng
đồng người Chứt, bởi tất cả các phương ngữ trong tiếng Chứt đều cùng một nguồn gốc Việt- Mường với tiếng
Việt. Ngôn ngữ Chứt không có chữ viết cổ và
hiện nay chưa có chữ viết.
Giao lưu “Tiếng việt của chúng em” cho học sinh dân tộc thiểu số huyện Lệ Thủy
Đối tượng điều tra thu thập cứ liệu song ngữ chủ yếu của chúng tôi là
1100 đồng bào dân tộc thiểu số, trong đó có 700 người dân tộc Bru-Vân Kiều tại
các xã Kim Thuỷ (huyện Lệ Thuỷ), Trường Sơn (huyện Quảng Ninh), Thượng Trạch (huyện
Bố Trạch), Dân Hoá, Trọng Hoá (huyện Minh Hoá) và 400 người dân tộc Chứt tại
các xã Tân Trạch (huyện Bố Trạch), Thượng Hoá, Hoá Tiến, Hoá Sơn, Dân Hoá,
Trọng Hoá (huyện Minh Hoá), Lâm Hoá (huyện Tuyên Hoá). Toàn bộ vùng điều tra
rải đều khu vực đồng bào dân tộc thiểu số cư trú, đảm bảo kiểm soát hết các tộc
người của hai dân tộc thuộc đối tượng khảo sát: Bru-Vân Kiều và Chứt.
Trong 700 người Bru-Vân Kiều mà chúng tôi điều tra ở 5 xã đại diện cho
khu vực song ngữ Bru-Vân Kiều có 23 người tham gia các công việc có điều kiện
giao tiếp với xã hội, trong đó có 5 sinh viên, 4 cán bộ, hưu trí, 1 cán bộ xã,
2 bộ đội biên phòng, 3 người thợ may, buôn bán và 8 ngưòi khác hiện đang tham
gia các công tác xã hội ở địa phương. Còn lại, trừ những người mất sức lao động
hoặc chưa đến tuổi lao động, tất cả đều làm rẫy hoặc làm các nghề nghiệp cổ
truyền khác.
Trong 400 người Chứt mà chúng tôi điều tra ở 7 xã đại diện cho khu vực
song ngữ Chứt, có 8 người tham gia các công việc có điều kiện giao tiếp với xã
hội, trong đó có 2 trưởng bản 4 cán bộ xã và 2 người khác hiện đang tham gia
các công tác xã hội ở địa phương. Còn lại, trừ những người mất sức lao động
hoặc chưa đến tuổi lao động, tất cả đều làm rẫy hoặc làm các nghề nghiệp cổ
truyền khác.
Ngoài ra, ở cả hai khu vực song ngữ Bru-Vân Kiều và Chứt, chúng tôi còn
mở rộng điều tra khảo sát thông tin từ 40 xã, thôn bản, 20 trường học, điểm
trường, 340 cán bộ cốt cán cơ sở, cộng đồng người dân tộc thiểu số, 100 giáo
viên người Việt trong vùng nghiên cứu để làm cơ sở cho việc nhận xét cứ liệu.
Các cứ liệu song ngữ hai khu vực Bru-Vân Kiều và Chứt được thiết
kế, thu thập và thống kê trên cơ sở các thông
tin chính sau đây:
- Trình độ văn hoá chung.
- Số người biết đọc chữ quốc ngữ.
- Số người biết viết chữ quốc ngữ.
- Số người biết nói tiếng Việt.
- Cách ứng xử tiếng mẹ đẻ và tiếng Việt của các cá nhân song ngữ trong
các tình huống giao tiếp cụ thể: ở nhà, ngoài xã hội, với người Việt, với người
dân tộc khác trong vùng….
- Cách đặt tên của người bản ngữ.
- Trình độ văn hoá và khả năng sử dụng tiếng phổ thông của cán bộ cơ sở
thôn bản, cộng đồng.
Chuỗi các cứ liệu song ngữ ở hai khu vực Bru-Vân Kiều và Chứt được phân
tích theo độ tuổi (7-14, 15-45, 46-60, trên 60 tuổi), theo gới tính, theo tình
huống giao tiếp…và được tính tỉ lệ % nhằm phục vụ việc so sánh, đánh giá tình
hình song ngữ hai khu vực sau này.
Trong khuôn khổ một bài báo, chúng tôi không thể giới thiệu toàn bộ các
cứ liệu song ngữ sưu tập được ở hai khu vực Bru-Vân Kiều và Chứt. Tuy nhiên, kỳ
tiếp theo, chúng tôi sẽ đề cập đến các cứ liệu song ngữ này ở phần nhận xét các
cứ liệu.
Dưới đây, là một số tên người trong ba cách đặt tên của người bản ngữ được
thống kê để bạn đọc tham khảo:
Việt Việt + Bru-Vân Kiều Bru-Vân Kiều
Hồ Thị Thuỳ Linh Hồ Len Y Bay
Hồ
Long Hồ Thị
Lơng Y Bươi
Hồ
Thị Tuyết Hồ Vách Đinh Mun
Việt Việt
+ Chứt Chứt
Hồ Thị Miên Cao Thị Phành Y
Bay
Cao
Xuân Nguyên Cao Thị Mồ Đinh Riên
Cao Thị Thu Y Nhung Y
Vã
(Còn nữa)
--------------------------------------------
(1). Hoàng Tuệ, Nguyễn Văn Tài, Giang Nam, Hồ Xuân Kiều,
Vương Hữu Lễ - Tài liệu “Sách học tiếng Bru-Vân Kiều”- UBND tỉnh Bình Trị Thiên
xuất bản năm 1986.
(2). Hệ ngữ Nam Á gồm nhiều ngôn ngữ khác nhau, phân bổ khắp
vùng Nam Á. Ở Việt Nam hệ ngữ này có các ngôn ngữ: tiếng Viêt, Mường, Chứt,
Bru-Vân Kiều, Katu Pacôh-Tà ôi, Khơme, Bana v.v....
(3). Hoàng Tuệ,
Nguyễn Văn Tài, Giang Nam, Hồ Xuân Kiều, Vương Hữu Lễ - Tài liệu “Sách học
tiếng Bru-Vân Kiều”- UBND tỉnh Bình Trị Thiên xuất bản năm 1986, Nghiên cứu
ngôn ngữ các dân tộc thiểu số Việt Nam- Trần Trí Dõi –NXB Đại học Quốc gia Hà
Nội – 1999).
(4). Hệ ngữ Nam Á gồm nhiều ngôn
ngữ khác nhau, phân bổ khắp vùng Nam Á. Ở Việt Nam hệ ngữ này có các ngôn ngữ:
tiếng Viêt, Mường, Chứt, Bru-Vân Kiều, Katu Pacôh-Tà ôi, Khơme, Bana v.v....
(5). Nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc thiểu số Việt Nam- Trần
Trí Dõi –NXB Đại
học Quốc gia Hà Nội – 1999).
Vui ḷng đăng nhập để nhận xét
NM qua thăm anh, chúc anh ngủ ngon nhé! Tranh thủ thăm nhau kẻo sau này YH đóng cửa lại khó gặp.
Cám ơn NM. Đúng là sau này thật không dễ. Hồng Công thì quá xa, còn blogspot lại bị chặn.
Buồn
vậy sao anh? Không thăm nhau được từ mạng internet thì có lẽ sẽ thăm
nhau bằng cách truyền thống vậy. Về quê thăm nếu có điều kiện thuận lợi
anh em mình sẽ thăm nhau anh ạ. Lo các bạn bè xa thôi, NM thì sẽ khác.
1/ Biên soạn một bộ từ điển SONG NGỮ VÙNG DÂN TỘC BRU-VÂN KIỀU VÀ
DÂN TỘC CHỨT
2/ Biên soạn một bộ sách giáo khoa tiểu học về việc dạy SONG NGỮ VÙNG DÂN TỘC BRU-VÂN KIỀU VÀ DÂN TỘC CHỨT
Mạo muội như thế, nhà dân dân tộc học Ruchung coi có được không.
www.facebook.com/minhhp2012
Tiện đây cũng xin nêu một băn khoăn để hỏi Tiên sinh:
- Hình như từ xưa đến nay chưa có một văn bản nào quy định ngôn ngữ của dân tộc Kinh là ngôn ngữ chính thức của tiếng Việt ?
- Việc HỌ của dân tộc Vân Kiều tự dưng bị đổi thành họ HỒ có làm sai lệch đến tính kế thừa về cách đặt tên của người bản ngữ ?